Κοινό γεωγραφικό πεδίο είναι τα Βαλκάνια
Αποτροπαϊκές μάσκες που χρησιμοποιούνταν σε τελετουργικά σε όλη την Ελλάδα και στα Βαλκάνια, τάματα λατρείας απ’ όλα σχεδόν τα προσκυνηματικά κέντρα της χώρας, ατόφια σπαράγματα της ελληνικής λαογραφίας και του πολιτισμού της νεότερης ιστορίας.
Αυτά τα σπάνια κειμήλια διασώζονται και εκτίθενται στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη – Κέντρο Έρευνας Μάσκας, εκεί όπου διατηρείται η μεγαλύτερη συλλογή τελετουργικών μασκών και ταμάτων λατρείας σε όλη την Ελλάδα. Σε ένα μικρό χωριό της Ημαθίας, στη Μελίκη και συγκεκριμένα στο αρχοντικό πατρικό σπίτι του Γιώργη Μελίκη σώζεται αυτός ο πλούτος της ελληνικής λαογραφίας.
«Η συλλογή με τις μάσκες είναι η πιο ολοκληρωμένη συλλογή που υπάρχει στα Βαλκάνια. Δεν είναι μάσκες καρναβαλιού. Τις φορούσαν ως μεταμφίεση για να εξυπηρετήσουν κάποιους αποτροπαϊκούς και γονιμικούς σκοπούς. Τις φορούσαν τα βασικά πρόσωπα ενός θιάσου που συγκροτούνταν κάποιες ημέρες του χρόνου για να εξευμενίσουν τη φύση, να φέρουν καλά γεννήματα, υγεία και εύπορη ζωή στους ανθρώπους της κοινότητας. Η κάθε ελληνική κοινότητα έχει τον δικό της θίασο με δρώμενα, άρα και οι μάσκες ποικίλλουν. Είναι διαφορετικές στην Κρήτη, στη Θεσσαλία, στη Θράκη, στη Μακεδονία», αναφέρει ο Γιώργης Μελίκης στην Karfitsa.
Μάσκες σε Ελλάδα και Βαλκάνια
Κοινό γεωγραφικό πεδίο είναι τα Βαλκάνια. Κάθε κοινωνία στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια έχει τις δικές της μεταμφιέσεις και τις δικές της ταυτοτικές μάσκες. «Οι λαοί της βαλκανικής στο μεγαλύτερο μέρος είμαστε χριστιανοί ορθόδοξοι. Στον μουσουλμανικό κόσμο δεν απαντούμε μάσκες, δεν υπάρχουν μάσκες. Δεν γίνονται μεταμφιέσεις. Στον ορθόδοξο κόσμο έχουμε μάσκες πολύ ιδιαίτερες», σύμφωνα με τον Γιώργη Μελίκη.
Στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη σώζονται επίσης περί τα 3.000 τάματα από κάθε γωνιά της Ελλάδας, από τους ρωμαϊκούς χρόνους μέχρι σήμερα. Πρόκειται για λαϊκά, χειροποίητα τάματα λατρείας, με τα οποία οι πιστοί ζητούσαν από κάποιον άγιο βοήθεια και ευλογία.
«Μέσα από μια αφιερωματική πρακτική διαφαίνεται η ανάγκη του ανθρώπου, σε περίπτωση πόνου ή επιθυμίας, να προστρέξει κάπου. Στις παλιές κλειστές κοινωνίες που δεν υπήρχαν γιατροί, οι άνθρωποι είχαν βρει αυτόν τον πρακτικό τρόπο», δηλώνει στην Karfitsa ο Γιώργης Μελίκης. Γι’ αυτό βλέπουμε πως σε κομμάτια μετάλλου οι πιστοί απεικόνιζαν σε απλουστευμένη μορφή οτιδήποτε ήθελαν, ώστε να γίνει κατανοητό στον εκάστοτε άγιο. Στα τάματα της πλούσιας συλλογής του Μελίκη βλέπουμε μεταξύ άλλων, μορφές ανδρών, γυναικών, παιδιών, στεφάνων, καραβιών, χεριών και ματιών.
Τα φαλλικά τάματα
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα φαλλικά τάματα τα οποία αφιερώνονταν στον άγιο Θεόδωρο τον Στρατηλάτη, ο οποίος είναι γονιμικός άγιος και αφροδίσιος φυλακτήρας των γεννητικών οργάνων. Στη συλλογή Μελίκη βλέπουμε τάματα που απεικονίζουν ανδρικά και γυναικεία γεννητικά όργανα τα οποία αφιερώνονταν στον Θεόδωρο τον Στρατηλάτη για τη θεραπεία αφροδίσιων νοσημάτων. Οι ναυτικοί συνήθως μολύνονταν από αφροδίσια νοσήματα, τα οποία μετέδιδαν και στις γυναίκες τους. Γιατροί δεν υπήρχαν οπότε η μόνη καταφυγή ήταν ο άγιος. Τα τάματα αυτά τοποθετούνταν διακριτικά πάνω στις εικόνες και οι ιερείς, αφού σαράντιζαν τα τάματα, τα εξαφάνιζαν.
Στη συλλογή του Μελίκη περιλαμβάνονται επίσης πρόσφορα, αναστενάρια και χάρτες. Το Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη – Κέντρο Έρευνας Μάσκας βρίσκεται στη Μελίκη Ημαθίας, 60 χιλιόμετρα μακριά από τη Θεσσαλονίκη.
